“Số hóa” dữ liệu hát nhà tơ: Gìn giữ di sản, thúc đẩy du lịch cộng đồng

Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình là loại hình diễn xướng dân gian lâu đời, gắn với đời sống văn hóa, tín ngưỡng của cư dân ven biển Quảng Ninh. Tại xã Đầm Hà, mặc dù đã được phục dựng, truyền dạy và đưa vào sinh hoạt văn hóa địa phương, song hát nhà tơ vẫn đứng trước nguy cơ mai một khi số nghệ nhân còn lại rất ít, lớp trẻ tiếp cận chưa nhiều. Trước thực tế đó, UBND xã Đầm Hà đang xây dựng ngân hàng dữ liệu số về hát nhà tơ nhằm bảo tồn, phát huy và quảng bá phục vụ du lịch cộng đồng – coi đây là giải pháp quan trọng giúp lưu giữ và lan tỏa di sản trong xã hội hiện đại.

Trong kho tàng diễn xướng dân gian Quảng Ninh, hát nhà tơ, hát, múa cửa đình tại Đầm Hà được xem là một trong những không gian thực hành đặc trưng nhất. Nghệ thuật này gắn liền với phong tục thờ Thành hoàng làng, tín ngưỡng dân gian thờ cúng tổ tiên và tri ân công đức những người có công với làng, với nước. Các điệu hát thường đi kèm đội hình múa, động tác nhẹ nhàng, uyển chuyển, mạch lạc. Về nguồn gốc, hát nhà tơ được đánh giá là một biến thể độc đáo của ca trù Việt Nam, nhưng mang màu sắc riêng của cư dân vùng ven biển.

Do điều kiện lịch sử, kinh tế và thay đổi trong sinh hoạt đời sống, di sản này từng bị gián đoạn trong nhiều năm. Từ năm 2009, khi lễ hội đình Đầm Hà được phục dựng, hát nhà tơ mới dần được sưu tầm, biểu diễn trở lại. Năm 2011, tỉnh Quảng Ninh giao Hội Văn nghệ dân gian thực hiện dự án nghiên cứu, bảo tồn tại Đầm Hà, Móng Cái và Vân Đồn, góp phần hệ thống hóa làn điệu, nghi thức và văn bản liên quan. Tuy vậy, số lượng nghệ nhân am hiểu bài bản truyền thống hiện chỉ còn rất ít. Nghệ nhân Nhân dân Đặng Thị Tự (104 tuổi), người được ví như “cây đại thụ của hát nhà tơ”, vẫn miệt mài truyền dạy cho con cháu, nhưng tuổi cao khiến nguy cơ thất truyền gia tăng nếu không kịp thời lưu giữ bằng phương pháp khoa học.

Để bảo tồn bền vững, UBND xã Đầm Hà xây dựng và đề xuất phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ triển khai nhiệm vụ: Nghiên cứu, truyền dạy tại chỗ và số hóa toàn bộ dữ liệu về hát nhà tơ, hình thành ngân hàng dữ liệu phục vụ lưu trữ, học tập và quảng bá du lịch. Đây là lần đầu tiên Đầm Hà thực hiện số hóa trọn vẹn loại hình diễn xướng này.

Nhiệm vụ gồm các nội dung chính: Điều tra, khảo sát, sưu tầm tư liệu, ghi chép bài bản, động tác múa, ký âm làn điệu, thu thập tài liệu cũ, quay phim, ghi âm; Tổ chức truyền dạy tại chỗ: mở 2-3 lớp/năm, với sự tham gia trực tiếp của nghệ nhân và cán bộ văn hóa, ưu tiên thanh thiếu niên, hội viên phụ nữ; số hóa và biên tập dữ liệu: xử lý hình ảnh, âm thanh, dịch nghĩa lời ca, chuẩn hóa thông tin về tên bài, thời gian, địa điểm, nghệ nhân trình diễn; xây dựng ngân hàng dữ liệu số: hệ thống lưu trữ trực tuyến, có giao diện tra cứu, bộ ảnh tư liệu, video, âm thanh; bố trí mã QR tại đình Đầm Hà để khách du lịch trải nghiệm; quảng bá, lan tỏa: làm phim giới thiệu 5-7 phút, tổ chức hội thảo công bố kết quả, phát hành bộ tài liệu phục vụ giáo dục và du lịch.

Dự kiến, nhiệm vụ sẽ hoàn thành bộ sưu tập số với tối thiểu 200 bức ảnh, 20 clip chất lượng cao, hơn 10 giờ ghi âm gốc, cùng hệ thống tư liệu văn bản gồm lời ca, bản ký âm, nghi lễ trình diễn. Có ít nhất 3 lớp truyền dạy với người học biểu diễn được 3-5 bài cơ bản.

Phó Chủ tịch UBND xã Đầm Hà bà Hoàng Mỹ Linh khẳng định: “Việc nghiên cứu và xây dựng ngân hàng dữ liệu số có ý nghĩa rất lớn trong bảo tồn di sản. Nếu không kịp thời số hóa, nhiều bài bản và kỹ thuật biểu diễn sẽ mất đi khi lớp nghệ nhân cao tuổi không còn. Ngân hàng dữ liệu sẽ giúp gìn giữ nguyên trạng di sản, đồng thời tạo điều kiện để truyền dạy lâu dài cho thế hệ trẻ và phục vụ phát triển du lịch cộng đồng. Việc ứng dụng công nghệ giúp di sản tiếp cận công chúng một cách hiện đại, trực quan, thay vì chỉ nghe giới thiệu hoặc biểu diễn ngắn tại lễ hội”.

Song song với số hóa, Đầm Hà duy trì không gian biểu diễn và truyền dạy trực tiếp. Trước đó, tháng 3/2024, CLB hát nhà tơ trong trường học được thành lập với thành viên là học sinh Trường Tiểu học và THCS Đầm Hà. Mỗi tuần, câu lạc bộ sinh hoạt một buổi, các em được nghệ nhân, người có kinh nghiệm hướng dẫn bài bản từng động tác múa, nhịp phách, kỹ thuật hát. Khi biểu diễn thành thạo, học sinh được tham gia giao lưu tại các sự kiện văn hóa, góp phần lan tỏa di sản.

Cùng với đó, CLB hát nhà tơ – hát, múa cửa đình của xã hoạt động hơn 10 năm nay, xuất hiện tại nhiều sự kiện lớn, trong đó có Lễ công bố huyện Đầm Hà đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao (tháng 2/2024). Những buổi sinh hoạt định kỳ, giao lưu giữa nghệ nhân và cộng đồng giúp hát nhà tơ tiếp tục được thực hành thường xuyên, không rơi vào tình trạng “lưu giữ trên giấy”.

Theo Phó Chủ tịch UBND xã Hoàng Mỹ Linh: “Chúng tôi quan điểm bảo tồn di sản phải gắn với cộng đồng, để di sản sống trong đời sống chứ không chỉ lưu trữ trong tài liệu. Khi có dữ liệu số và mô hình truyền dạy rộng rãi, hát nhà tơ sẽ trở thành sản phẩm văn hóa phục vụ du lịch, đóng góp cho phát triển kinh tế-xã hội địa phương”.

Khi ngân hàng dữ liệu hoàn thiện, du khách đến Đình Đầm Hà có thể quét mã QR để xem phim giới thiệu, nghe các bản thu, tìm hiểu bài bản, nghệ nhân và không gian trình diễn. Cùng với đó, các câu lạc bộ có thể tổ chức biểu diễn định kỳ phục vụ du khách, hình thành sản phẩm du lịch trải nghiệm mang bản sắc địa phương.

Điểm mới của mô hình là kết hợp giữa lưu trữ khoa học và khai thác thực tế. Du khách, học sinh, nhà nghiên cứu và cả người dân địa phương đều có thể truy cập dữ liệu theo hình thức mở. Đây là hướng đi phù hợp định hướng của tỉnh Quảng Ninh về phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn với tăng trưởng bền vững, xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù dựa trên tài nguyên văn hóa bản địa.

Việc xây dựng ngân hàng dữ liệu số không chỉ là giải pháp bảo tồn cấp thiết, mà còn là điều kiện để di sản được sống lâu dài trong cộng đồng. Hát nhà tơ – một loại hình nghệ thuật từng đứng trước nguy cơ thất truyền đang có cơ hội hồi sinh và trở thành nguồn lực văn hóa giá trị. Với cách làm bài bản, khoa học, cùng sự tham gia của nghệ nhân và người dân, Đầm Hà đang khẳng định cách tiếp cận mới: Giữ gìn di sản bằng công nghệ, lan tỏa bằng cộng đồng, phát huy bằng du lịch.

Hữu Việt